Gmina Kraków Trasa

  1. Nieistniejący pałac Wodzickich na Piasku. Rejon ulic Podwale, Kapucyńska, Loretańska.
Nieistniejacy-juz-palac-wodzickich1
Nieistniejący Pałac Wodzickich, Źródło Archiwum Narodowe w Krakowie A-III-569

Dwór Wodzickich był położony poza murami miejskimi na przedmieściu Piasek. Wchodził on w skład dużej posiadłości, której obszar wyznaczają dzisiejsze ulice: od wschodu Podwale, od zachodu Loretańska, od południa Kapucyńska. Dwór został wzniesiony w końcu XVII w. przez Wojciecha Dębińskiego, starostę zatorskiego. Od lat 70. XVIII w. należał do Eliasza Wodzickiego. Na jego zlecenie dokonano przebudowy starego dworu w stylu klasycystycznym. W 1893 r. budynek został zburzony.
23 marca 1794 r., późnym wieczorem o 23.00 do dworu Wodzickich przybył z emigracji Tadeusz Kościuszko z zamiarem rozpoczęcia insurekcji. Tu oczekiwali na niego przywódcy sprzysiężenia krakowskiego, m.in. generał Józef Wodzicki. W trakcie narady zapadła między innymi decyzja o zaprzysiężeniu Aktu powstania wobec mieszkańców Krakowa.

dscn8988a
Budynek stojący na terenie byłej posiadłości Wodzickich, fot. Mariusz Jabłoński

Na ścianie stojącego obecnie budynku na terenie byłej posiadłości Wodzickich na rogu ulic Loretańskiej i Kapucyńskiej znajdowała się do II wojny światowej tablica informująca o przejściu Kościuszki z Pałacu Wodzickich do kościoła oo. Kapucynów.

NAC-pic_1-u-2503a
Tablica upamiętniająca pobyt Kościuszki w Pałacu Wodzickich i poświęcenie pałasza w kościele oo.Kapucynów Źródło: NAC-pic_1-u-2503a

Tekst na tablicy :

PRZED  TĄ  TABLICĄ W ODLEGŁOŚCI 3 METRÓW
ISTNIAŁA
W  MURZE  OGRODOWYM  PAŁACYKU  WODZICKICH
FURTKA, KTÓRĄ
TADEUSZ  KOŚCIUSZKO
RANO 24 MARCA 1794
UDAŁ SIĘ DO KAPLICY LORETAŃSKIEJ
W CELU POŚWIĘCENIA PAŁASZA

 

2. Kościół oo. Kapucynów, ul. Loretańska 11

oo.Kapucyni
Kościół i klasztor oo.Kapucynów, fot. Mariusz Jabłoński

Klasztor i kościół oo. Kapucynów został ufundowany przez Wojciecha Dębińskiego, starostę zatorskiego. Wiosną roku 1696 rozpoczęto budowę, która trwała do 1700 r. W 1703 r. kościół został konsekrowany przez sufragana krakowskiego Kazimierza Łubieńskiego.
24 III 1794 r., o godzinie 9 generałowie Tadeusz Kościuszko i Józef Wodzicki z oficerami udali się na Mszę św. do kościoła oo. Kapucynów. Nabożeństwo zostało odprawione w Domku Loretańskim, potem generałowie, ująwszy szable w ręce, złożyli ślubowanie, że gotowi są oddać życie w obronie ojczyzny oraz wiary i wolności narodu polskiego.

tablica
Tablica znajdująca się na murze klasztornym oo. Kapucynów ” Święcenie pałaszy” dzieło A. Dauna z 1896 fot. Mariusz Jabłoński

Na murze klasztornym oo. Kapucynów znajduje się płaskorzeźba autorstwa Alfreda Dauna 1854-1922 (autora rzeźb m.in. Lilli Wenedy oraz Grażyny i Litawora na Plantach) z 1896 r. Upamiętnia ona poświęcenie pałasza Kościuszki. Na górnej części tablicy umieszczony jest napis:

KTO Z BOGIEM BÓG Z NIM,

w dolnej zaś części można przeczytać:

W tej kaplicy dnia 24 marca 1794 roku,
TADEUSZ KOŚCIUSZKO
w towarzystwie Generała JÓZEFA WODZICKIEGO złożył do poświęcenia pałasz
którego dobył w obronie wolności Narodu polskiego
wierni synowie ojczyzny w setną rocznicę pomnik tej położyli

3. Rynek Główny – płyta

Kamień przysięgi Kościuszki jest szczególnym miejscem narodowej pamięci. Najpierw był stacją, przy której w czasie konduktu zatrzymywały się niesione dotąd przez weteranów trumny kościuszkowskich żołnierzy, by symbolicznie pożegnali się ze swym Naczelnikiem. Dalej nieśli je akademicy. W roku 1879 Mieczysław Pawlikowski, uczestnik powstania styczniowego, taternik, pisarz oraz działacz polityczny i społeczny ufundował niewielką tablicę pamiątkową z różowego piaskowca, z wyrytą tylko datą: 24 marca 1794. Pokoleniom, które żywą pamięcią sięgały jeszcze tamtego czasu, wystarczyła ta lakoniczna inskrypcja. Wkrótce kamień ten uznano za „mało znaczny” i zastąpiono go nowym, okazalszym i z bardziej objaśniającą inskrypcją. Już bowiem w 1883 r. Kalikst Horoch, oficer w powstaniu listopadowym odznaczony Krzyżem Złotym Virtuti Militari, działacz na rzecz uświadomienia narodowego i podniesienia materialnego chłopów, a ponadto fundator i prezes Towarzystwa Opieki nad Weteranami 1830/31 roku – ufundował nową, granitową płytę z napisem: W TYM MIEJSCU TADEUSZ KOŚCIUSZKO PRZYSIĘGAŁ NARODOWI W DNIU 24 MARCA 1794.

_mg_6607

Później na tym miejscu klękał chłop polski, by „ucałować ten kamień pamiątkowy, jako świętą relikwię” – jak to uczynił i napisał przybyły z Machowa pod Tarnobrzegiem do Krakowa na wawelski pogrzeb Mickiewicza w lipcu 1890 roku Wojciech Wiącek. I przy tym kamieniu odbywały się główne uroczystości stulecia Insurekcji w 1894 i stulecia zgonu Kościuszki w 1917 roku. W dn. 19 październiku 1919 r. w święto symbolicznego zjednoczenia armii polskiej przy tym „Kamieniu Kościuszki” Naczelnik Państwa Józef Piłsudski – uprzednio złożywszy tu biało-czerwony wieniec z szarfą z prostym a wymownym napisem „Tadeuszowi Kościuszce w hołdzie Józef Piłsudski” – przyjmował defiladę wojska odrodzonej Rzeczypospolitej. Dwaj inni wodzowie: generał Józef Dowbor-Muśnicki, twórca oddziałów polskich w Rosji i Wojska Polskiego w Wielkopolsce, i generał Jan Haller, dowódca Armii Polskiej we Francji – przybyli, aby Piłsudskiemu oddać naczelne dowództwo. Podkreślano tamtego dnia w krakowskiej prasie, iż owo zjednoczenie „już dawno dokonało się na polach bitew, przypieczętowane krwią serdeczną najlepszych synów ojczyzny (…) wyroki Opatrzności (…) złamały potęgę zaborców i odwaliły kamień niewoli przygniatający Polskę”. Podkreślano, jak „różne były drogi, którymi kroczył żołnierz polski ale jeden był cel, wypisany na legionowym sztandarze: Dla Ciebie Polsko i dla Twojej chwały”. Było to wielkie narodowe i wojskowe święto w odrodzonej Rzeczypospolitej, któremu patronował nieśmiertelny duch Kościuszki. Hitlerowscy Niemcy, którzy na samym początku okupacji zburzyli wawelski pomnik konny Naczelnika i zamierzali zniwelować Kopiec Kościuszki – wyrwali z bruku Rynku ten pamiątkowy kamień przysięgi, a i tak co roku w tym miejscu Polacy 24 Marca kładli kwiaty. 31 października 1945 r. zmarł w szpitalu Bonifratrów w Krakowie Wincenty Witos, czołowy przywódca chłopów polskich od 1895 r., mąż stanu, trzykrotny premier Rządu RP. Pierwsza część pogrzebu odbyła się w Krakowie. Po mszy w kościele Mariackim i egzekwiach z udziałem krakowskiego metropolity kardynała Adama Stefana Sapiehy chłopi w krakowskich sukmanach wynieśli trumnę z kościoła na podest w miejscu zburzonego przez Niemców, a nieodbudowanego jeszcze pomnika Mickiewicza. Po odśpiewaniu Roty wstawiono trumnę na obszerną, zasłaną kilimami platformę wozu zaprzężonego w cztery kare konie. I okrążając Rynek kondukt, zatrzymawszy się na chwilę na wysokości płyty przysięgi Kościuszki, ruszył ulicą Sienną, przez Mały Rynek, Starowiślną w liczącą 88 kilometrów drogę do Wierzchosławic. Tak królewski Kraków żegnał wodza chłopów. Reporter „Dziennika Polskiego” celnie zauważył, iż „podobnym pogrzebowi Wincentego Witosa był w tym porywie ludowymjedynie pogrzeb Kościuszki”. Wyrwana z bruku Rynku przez Niemców w czasie okupacji płyta przysięgi w 1961 r. została odnaleziona na Zwierzyńcu, ale już w 1946 roku, kiedy nowa władza PRL w poszukiwaniu swego rodowodu przygotowywała w Krakowie uroczysty obchód 200-lecie urodzin Kościuszki, Zarząd Miasta położył nowy kamień. Przy nim 24 Marca odbyły się główne uroczystości. Później jeszcze raz w czasie kolejnej zmiany nawierzchni Rynku w 1964 r. nakładem Ludowego Wojska Polskiego wstawiono obecną płytę z czarnego marmuru. Zgromadziliśmy się też przy niej 19 października w roku narodzin „Solidarności”, by odśpiewać hymn narodowy.

plytaW „stanie wojennym” na przełomie sierpnia i września 1982 r. nieopodal płyty przysięgi solidarnościowe podziemie wmurowało niewielką tablicę upamiętniająca drugą rocznicę podpisania porozumień gdańskich, ze słowami „nie oddamy sierpnia”. Wprawdzie ówczesny reżim jeszcze tego samego dnia wyrwał tę tablicę z bruku, ale dla krakowian był to znak zakonspirowanego życia związku, znak, który krzepił i mobilizował wolę oporu. Dziś kopia tamtej solidarnościowej tabliczki znalazła się na swoim miejscu, a umowy gdańskie z Sierpnia 80. roku są na liście „Pamięci Świata” UNESCO pośród papierowych skarbów dziedzictwa ludzkości. I tak przy tym pamiątkowym kamieniu Kościuszki historia wybicia się Polaków na niepodległość, historia narodowych zmagań o suwerenność Rzeczypospolitej – po raz wtóry jakby się zamknęła. A płytę przysięgi Kościuszki wciąż, nie tylko z okazji rocznic, zdobią świeże wiązanki białych i czerwonych kwiatów (tekst prof. Mieczysław Rokosz)

24 marca 1794 r. przed dziesiątą rano Tadeusz Kościuszko z kościoła oo. Kapucynów udał się na Rynek Krakowski. W czole orszaku szedł prezydent Lichocki z rajcami. Na Rynku, między ulicami Szewską a św. Anny za wojskiem ustawiły się kongregacja kupiecka i cechy z chorągwiami, tłumy mieszkańców Krakowa. Obok zamożniejszych mieszczan, była zgromadzona szlachta w kontuszach, chłopi oraz ubożsi mieszczanie. Generał Kościuszko zatrzymał się przed frontem żołnierzy i wygłosił krótką przemowę. Następnie poseł krakowski Aleksander Linowski odczytał Akt powstania obywatelów, mieszkańców, województwa krakowskiego, który w istocie był dokumentem ogólnonarodowego powstania. Po odczytaniu Aktu Kościuszko złożył uroczystą przysięgę. Po Naczelniku przysięgę składali gen. Wodzicki i wojsko.

Stachowicz
Fragment obrazu Michała Stachowicza Przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku krakowskim 24 marca 1794 r.

Scena obrazu została ukazana od strony ulicy Szewskiej. W środku obrazu rotę przysięgi odczytuje szambelan Aleksander Linowski, którą powtarza stojący z wzniesioną prawą dłonią Tadeusz Kościuszko. Obok widoczny jest Józef Wodzicki – szef 2 regimentu pieszego (w mundurze z 1792 r.). Konno – oficer tegoż pułku w mundurze z 1794 r. (opis obrazu Marcin Ochman). W tle budynek ratusza.

4. Rynek Główny – Ratusz (nieistniejący już budynek)

Pierwsza wzmianka o ratuszu krakowskim, pochodzi z 1316 r. Budynek przetrwał do roku 1820, to jest do czasu jego zburzenia. Jedyną ocalałą pozostałością po nim jest 75–metrowa Wieża Ratuszowa. Dostęp do górnych pomieszczeń wieży prowadzi wąskim średniowiecznymi schodami kamiennymi.

Ratusz
Wizualizacja Ratusza Krakowskiego, MHK

Po złożeniu przysięgi na Rynku Kościuszko w otoczeniu oficerów sztabowych i szlachty udał się na Ratusz, gdzie w sali posiedzeń rady miejskiej oczekiwali na niego członkowie magistratu i czołowi przedstawiciele województwa krakowskiego. Po krótkiej przemowie Naczelnika, poseł Aleksander Linowski odczytał zebranym Akt powstania. Na wniosek instygatora obecni zaczęli składać podpisy na dokumencie. Akt powstania przetłumaczono na angielski, francuski i niemiecki oraz przesłano rządom: Szwecji, Danii, Turcji, Anglii i Stanów Zjednoczonych; wysłano go też do Rosji, Austrii i Prus. Następnego dnia podczas uroczystego posiedzenia magistratu został ogłoszony akt ustanowienia Komisji Porządkowej.

5. Rynek Główny 6 – Kamienica szara

Kamienica ta należy do najbardziej znanych kamienic krakowskich. Jej nazwa jest używana od lat 30. XVII w. W XVI w. należała do patrycjuszowskich rodów: Krupków, Banków, Koślów, następnie Jana Zielnickiego-Wajsa, Zebrzydowskich, Czartoryskich, Franciszka Żeleńskiego Od 1864 r. kamienica należała Feintuchów, właścicieli jednej z najświetniejszych firm handlowych. Po zmianie nazwiska jej przedstawicieli na Szarscy, od nazwy kamienicy, ustaliła się nazwa popularnego sklepu kolonialnego (Szarski i Syn). Na pocz. XX w. przeprowadzono remont i gruntowną przebudowę budynku, sfinalizowane według projektu Ludwika Wojtyczki i Kazimierza Wyczyńskiego w duchu modernistycznym.

1
Kamienica Szara -Siedziba Kościuszki w marcu 1794 r., fot. Mariusz Jabłoński

W pierwszych dniach insurekcji główna kwatera Tadeusza Kościuszki mieściła się w Szarej Kamienicy. 24 marca Kościuszko dzięki dużej pomocy posła Aleksandra Linowskiego wydał kilka ważnych odezw: Do wojska polskiego i litewskiego, Do obywatelów, Do duchowieństwa polskiego oraz Do kobiet polskich. Na kamienicy znajduje się tablica umieszczona w 1946 r. staraniem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.

2
Tablica znajdująca się na Kamienicy Szarskiej, fot. Mariusz Jabłoński

Na kamienicy znajduje się tablica umieszczona w 1946 r. staraniem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.

6. Rynek Główny – Kościół Mariacki 

Jest to najważniejsza po katedrze wawelskiej świątynia Krakowa. Pierwszy kościół, późnoromański został wzniesiony po 1220 r., jako parafialna świątynia dla formującej się gminy miejskiej w Krakowie. Kolejny kościół, gotycki halowy wzniesiono latach 1290-1320. Okazałe prezbiterium kościoła zostało wybudowane w latach 1355-1365 z fundacji zamożnego kupca Mikołaja Wierzynka starszego. Dopiero w końcu XIV w. dokonano wielkiej przebudowy trójnawowej gotyckiej hali na bazylikę. W I połowie XV w. wybudowano kaplice boczne. Najcenniejszym zabytkiem świątyni i jednocześnie najważniejszym akcentem prezbiterium jest arcydzieło sztuki późnego gotyku –ołtarz mariacki, wykonany w latach 1477–1489 przez mistrza Wita Stwosza z Norymbergi. Wśród wielu pomników i epitafiów we wewnątrz kościoła znajdują się m.in. płyty najbogatszych krakowskich rodów mieszczańskich XVI–XVII w., w tym Salomonów, Bonerów, manierystyczne nagrobki Montellupich i Cellarich.W końcu XIX w. świątynia została gruntownie odrestaurowana. Pracami kierował architekt Tadeusz Stryjeński, polichromię nawy głównej wykonał wówczas wybitny malarz Jan Matejko, witraże zaprojektowali m.in. Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer.

dscn8754ac
Kościół Mariacki, fot. Mariusz Jabłoński

25 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko udał się do kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, gdzie uroczystą Mszę św. celebrował archiprezbiter ks. Leonard Kiełczowski. Podczas nabożeństwa Kościuszko w obecności duchowieństwa krakowskiego wszedł na ganek renesansowego cyborium i powtórzył przysięgę złożoną poprzedniego dnia na Rynku krakowskim. 

7.  Rynek Główny 34 – Pałac Spiski

 Budynek ten powstał  z połączenia i przebudowy pierwotnego pałacu Spiskiego (posesja południowa) i kamienicy Schedlów. Nazwa pałacu pochodzi od piastowanego przez właścicicieli nieruchomości Lubomirskich dziedzicznego tytułu starosty spiskiego. Od 1764 r. pałac należał do książąt Massalskich, w latach 1799-1828 do Jacka Kluszewskiego, znanego przedsiebiorcy teatralnego. W końcu XVIII w. mieszkali tu dygnitarze austriaccy, w tym gubernatorzy Galicji Zachodniej. W latach 1868-1903 gmach stanowił siedzibę starostwa i delegatury Namiestnictwa. W 1909 r. pałac zakupił Franciszek Macharski, właściciel znanej krakowski firmy Hawełka, w budynku otwarto sklep delikatesowy i restauracje.

dsc01302a
Pałac Spiski, fot. Mariusz Jabłoński

 W kwietniu 1794 r. Tadeusz Kościuszko zostawił w Krakowie załogę złożoną z 1200 żołnierzy piechoty nowego zaciągu, ponad 500 milicji miejskiej i 200 kosynierów oraz pikinierów. Komendantem miasta mianował płk. Ignacego Wieniawskiego. W czasie Insurekcji komenda miasta mieściła się w obszernym Pałacu Spiskim.