Tadeusz Kościuszko (1746-1817)

Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 r. we wsi Mereczowszczyzna znajdującej się obecnie w granicach Białorusi w obwodzie brzeskim. Wieś ta należała do rodu Sapiehów, którzy przekazali ją w dzierżawę Ludwikowi Kościuszce, ojcu Tadeusza. [zobacz artykuł o Mereczowszyźnie]

Ród Kościuszków należał do średniej szlachty herbu Roch III. W czerwonym polu tego herbu, znajdują się trzy srebrne stopnie (gradusy), które wieńczy srebrna lilia. Słowo herb to nazwa przyjęta z języka niemieckiego, od Erbe – dziedzictwo. Roch (od pers. słowa rokh -słoń bojowy) figura szachowa symbolizująca wieżę (dawniej słoń z wieżyczką na grzbiecie). Stanowi mobilium (godło) dla wielu herbów. Roch III to herb wywodzący się z herbu Roch jednak znacznie odbiegający od niego wizerunkiem. Inna nazwa to Skała łamana. W polu czerwonym trzy srebrne gradusy (stopnie) – pierwotnie była to kolumna wsparta na trzech stopniach. Na nich srebrna lilia. Taka sama lilia w klejnocie herbu

Przodkowie Kościuszki od pokoleń zamieszkiwali Litwę, należeli do szlachty litewsko-ruskiej, która z czasem uległa polonizacji. W 1458 r. jeden z przodków Naczelnika Fiodor otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka (1427-1492) prawa szlacheckie oraz posiadłość Siechnowicze (obecnie w granicach Białorusi), która stała się  kolebką linii rodowej. W majątku siechnowickim urodził się Konstanty syn Fiodora, którego zdrobniale nazywano Kostiuszką. Po latach, imię to stało się rodowym nazwiskiem. Konstanty należał do elity w państwie litewsko-ruskim. W latach 1492-1509 był sekretarzem na dworze wielkoksiążęcym. Konstantyn był także horodniczym Kamieńca Litewskiego. Jego żona Anna, była w prostej linii kuzynką Zofii Holszańskiej (1405-1461), czwartej żony Władysława Jagiełły (1352/62-1434). Miał z nią dwóch synów Iwana i Fedora.

25 kwietnia 1509 r. Zygmunt I Stary (1467-1548) potwierdził swemu pisarzowi Fiodorowi Kostiuszce prawa do Siechnowicz.  Majątek ten liczył 115 włók to jest 2065 hektarów (1 włóka =  17,955 ha), był ze wszystkich stron otoczony królewskimi nadaniami, co powodowało konflikty z sąsiadami, szczególnie z Pociejami,  na rzecz których utracił część gruntów oraz ze Zdzitowieckimi. Dopiero w 1599 r. udało się Mikołajowi Kostiuszce (wnukowi Konstantego) zawrzeć z tymi rodzinami porozumienie. Już wówczas ród oficjalnie używał nazwiska Kostiuszko, z czasem spolonizowane na Kościuszko.

Pradziadek Tadeusza, Aleksander Jan Kościuszko był  sędzią skarbowym brzeskim. Trzech jego synów zajęło ważne pozycje w grupie urzędników Wielkiego Księstwa Litewskiego. Czwarty – Ambroży Kazimierz – dziadek Tadeusza – na mocy testamentu odziedziczył cały majątek w Siechnowiczach. Okazał się bardzo aktywnym działaczem politycznym. Uczestniczył w posiedzeniach sejmów walnych, przewodniczył szlachcie Ziemi Brzeskiej, był sędzią grodzkim brzeskim i wreszcie pisarzem ziemskim.

Synem Ambrożego był Ludwik Tadeusz Kościuszko (1700-1758), któremu ojciec pozostawił majątek zaniedbany i zadłużony. W takiej sytuacji Ludwik zdecydował się przekazać Małe Siechnowicze ze Stepankami, Nowosiółkami i Konotopami swemu wujowi Faustynowi Benedyktowi. Sam natomiast wziął w dzierżawę od Sapiehów  folwark Mereczowszczyznę. Tu w 1740 r. ożenił się z Teklą Ratomską.  Małżeństwo to miało czworo dzieci Annę, Józefa, Katarzynę i Andrzeja Tadeusza Bonawenturę. Warto dodać, że Józef był ojcem Aleksandra, któremu urodziła się córka Antonina – żona dyktatora Powstania Styczniowego Romualda Traugutta. Małżeństwo to miało dwie córki Annę Innocentę (1853-1938) oraz Alojzę (1857-1907).

Do dziś trwa spór co do daty i miejsca urodzenia Tadeusza. Badacze biografii Naczelnika czas urodzenia lokują pomiędzy rokiem 1745  a 12 lutego 1746. Ostatnia data odnosi się do zapisu chrztu chłopca w księdze metrykalnej kościoła parafialnego. Najbardziej prawdopodobną jest data 4 lutego 1746, kiedy to według kalendarza przypadało święto biskupa Andrzeja Corsini. To jego imię jako pierwsze otrzymał Kościuszko, na chrzcie świętym.

 Dzieciństwo i młodość

Jak zauważył Antoni Chołoniewski w swojej książce Tadeusz Kościuszko, trudno cokolwiek powiedzieć o atmosferze panującej w domu rodzinnym Tadeusza. Jednak na podstawie zachowanych dokumentów urzędowych można stwierdzić, że ojciec Naczelnika był człowiekiem energicznym, przedsiębiorczym, uczciwym.
Podobnie matka Tadeusza była osobą zapobiegliwą, szlachetną, energiczną. Kochającą męża i dzieci. W jednym z dokumentów pozostawiła o mężu świadectwo: „Ja Tekla z Ratomskich Kościuszkowa Siechnowicka […] W. Imć Panu Ludwikowi Kościuszkowi Siechnowickiemu, miłemu małżonkowi memu… doznawszy szczerej i rzetelnej w małżeńskiem pożyciu przyjaźni i pilnego około mnie pieczołowania, niemniej też uważając, iż tenże miły małżonek mój… z szczególnej miłości i afektu ku mnie, dobra swoje Siechnowicze, tudzież sumę 30,000 tynfów na dobrach Maraczowszczyznie, w powiecie Słonimskim leżących lokowaną, przytem dalsze dobra leżące i ruchome i wszelką ruchomość osobliwszym zapisem, mnie… danym, na przeżycie darował… tedy ja… zawdzięczając świadczone dla mnie affekta, a do dalszej nieustannej przyjaźni małżeńskiej pociągając, wzajemnym sposobem nie tylko wyżej wymienione dobra… sumę 30,000 tynfów, ruchomość… niemniej sumy gotowe i sumę moją posagową, sukcesye wszelkie i cobyśmykolwiek przynabyć mogli… odpisuję i darem darując… zrzekam się i nie więcej tylko 2000 złp. dla obdarowywania i za duszę sobie do wolnej dyspozycyi zachowuję… Pisań w Maraczowszczyźnie”. Ten zapis był sporządzony dnia 23 marca 1744 r. Tekla Ratomska w akcie darowizny na rzecz męża podkreśliła jego przyjaźń, opiekuńczość, miłość, siłę żywionego uczucia, szczodrość.  Można przyjąć, że atmosfera domu wpływała dobrze na rozwój Tadeusza i jego rodzeństwa.
Gdy Tadeusz ukończył 9 lat,  wraz z bratem Józefem zapisano go do kolegium prowadzonego przez oo. pijarów w Lubieszowie (obecnie Lubesziw na Ukrainie). Przebywał tam w latach 1755-1760. W 1758 r. zmarł Ludwik Kościuszko, przez to pogorszyła się sytuacja materialna rodziny i choć  Tadeusz uczęszczał jeszcze przez 2 lata na zajęcia, to jednak nie mógł ukończyć szkoły. Po powrocie i pięcioletnim pobycie w domu Kościuszko wstępuje do Korpusu Kadetów (Szkoły Rycerskiej 1765-1794) w grudniu 1765 r. Szkoła ta założona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-1798) miała na celu formowanie obywateli zatroskanych o dobro Ojczyzny. Tadeusz należał do najzdolniejszych. Wyróżniał się szczególnie w geometrii, matematyce, lubił zajęcia z taktyki

pobyt we Francji

Z biegiem czasu Kościuszko został awansowany do stopnia kapitana. Wtedy to, pojawiła się okazja wyjazdu do Francji. Udał się tam wraz z przyjacielem Józefem Orłowskim na początku października 1769 r. Obaj mieli zaznajomić się z architekturą militarną i cywilną, artylerią, taktyką wojskową. Czteroletni pobyt pogłębił u studentów wiedzę w zakresie wiedzy inżynierii wojskowej, budowy fortyfikacji,  zastosowania artylerii. Wiedzę zdobytą we Francji Kościuszko wykorzystał podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, gdzie zasłynął jako znakomity budowniczy fortyfikacji i organizator przepraw rzecznych, a w Polsce jako doskonały organizator stanowisk obronnych i artyleryjskich.

powrót do Polski i wyjazd do Ameryki

        W 1774 r.  Kościuszko powrócił do kraju. Sytuacja była trudna.  bowiem dwa lata wcześniej trzy sąsiednie państwa zagrabiły część terytorium Rzeczypospolitej (I raz). Także sytuacja materialna samego Tadeusza była trudna. Bez środków do życia, mieszkał u sióstr Anny i Katarzyny oraz stryja Jana Nepomucena Kościuszki. Był także w sporze sądowym  o majątek z bratem Józefem.  Z pobytem u stryja w Sławinku wiąże się ważny epizod w życiu Tadeusza. W pobliskich Sosnowicach pracował jako nauczyciel rysunku, matematyki i historii córek hetmana polnego litewskiego Józefa Sosnowskiego. Zakochał się w jednej z nich, Ludwice – ze wzajemnością. Na drodze ich wspólnemu życiu stanęli jednak rodzice dziewczyny. Zdesperowany Tadeusz postanowił porwać Ludwikę i ożenić się z nią. Niestety plan się nie udał. Według jednych ojciec dziewczyny dogonił uciekającą parę i odebrał córkę według innych ojciec uprzedził Kościuszkę, wywiózł córkę i wydał za mąż za księcia Józefa Lubomirskiego. Ludwika do końca życia darzyła Kościuszkę uczuciem. Po zawodzie miłosnym Kościuszko, opuścił kraj, udał się do Saksonii w poszukiwaniu pracy, tam jednak nie udało mu się niczego znaleźć, po czym udał się do Paryża. Znalazł się w stolicy Francji pod koniec 1775 r. Tam zgłosił się do znanego pisarza francuskiego, Pierre Augustina de Beaumarchais, który organizował zaciąg do armii amerykańskiej. Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych  była szansą dla młodego wojskowego. Do Ameryki wyruszył pod koniec czerwca 1776 r., z portu w Hawrze. Po licznych przygodach dopłynął do Filadelfii.

pierwszy pobyt w Ameryce

        Zaraz po przybyciu do Filadelfii,, we wrześniu 1776 r.  Kościuszko otrzymał zadanie ufortyfikowania Bilingsport w rejonie rzeki Delaware. Następnie podjął się zadania zabezpieczenia Filadelfii w zimie 1776-1777 r. przed atakami Anglików. Na wiosnę Kościuszko został wysłany na północ pod wodzą generała Horatio Gatesa. Fortyfikował różne obozy wojskowe, z czego największe znaczenie miała jego działalność w okolicach Saratogi. Praca Kościuszki przyczyniła się  do zwycięstwa Amerykanów w bitwie pod Saratogą we wrześniu i październiku 1777r.
Z polecenia Jerzego Waszyngtona, Kościuszko otrzymał zadanie budowy twierdzy West Point nad rzeką Hudson. Na miejsce przybył w marcu 1778 r. Do jego zadań należało opracowanie projektu twierdzy, która miała zamknąć drogę przepływu statkom angielskim oraz bronić tamtejszy teren przed atakami. Kościuszko wzniósł na wzgórzu twierdzę West Point a poniżej wybudował sieć redut i baterii. Prace trwały do 1790 r. po ich ukończeniu twierdza okazała się nie do zdobycia. Kościuszko postanowił dalej walczyć o niepodległość Stanów Zjednoczonych i poprosił o przydział do armii południowej. Udał się we wrześniu do Wirginii, gdzie zaprzyjaźnił się z gubernatorem Thomasem Jeffersonem. Następnie został przydzielony pod komendę generała Nataniela Greene’a. Jako inżynier projektował sprzęt do przepraw rzecznych, dzięki czemu ocalił wojsko amerykańskie od klęski przy rzece Dan. Następnie prowadził pracę przy zdobyciu angielskiej twierdzy Ninety Six. 19 listopada 1781 r. Anglicy ponieśli klęskę pod Yorktown.  Wojsko angielskie zostało zmuszone do obrony ostatniej swej twierdzy Charleston, nad jej zdobyciem pracował również  Tadeusz Kościuszko
W uznaniu zasług, Tadeusz Kościuszko uchwałą Kongresu awansowany został 13 października 1783 na generała brygady armii amerykańskiej. Otrzymał też specjalne podziękowanie, nadanie gruntu oraz znaczną sumę pieniędzy, która miała być wypłacona w rocznych ratach. Kiedy Kongres wypłacił mu zaległe pobory w 1798, mimo trudnej sytuacji finansowej natychmiast przeznaczył te pieniądze na wykupienie wolności i kształcenie czarnych niewolników. Resztę swojego amerykańskiego majątku Kościuszko powierzył Jeffersonowi, który był wykonawcą jego testamentu o wyraźnie abolicjonistycznym wyrazie.

Dużym wyróżnieniem ze strony towarzyszy walki było przyjęcie Kościuszki do Towarzystwa Cyncynatów, założonego przez najbardziej zasłużonych oficerów.

powrót z Ameryki, przygotowania i wojna 1792 r.

Z Ameryki Kościuszko wypłynął w lipcu 1784, po krótkim pobycie w Paryżu dotarł do kraju w sierpniu. Najpierw przebywał w Puławach w majątku  Czartoryskich a następnie osiadł w należącej do niego części rodzinnych Siechnowicz, które administrował jego szwagier i gdzie sam gospodarował przez 5 lat, prowadził życie towarzyskie interesował się sprawami Ojczyzny. Mimo trudnej sytuacji materialnej, we własnym majątku obniżył chłopom pańszczyznę. Odtąd mieli odpracowywać tylko dwa dni w tygodniu. Kobiety zwolnione zostały z pracy całkowicie.

W związku z obradami Sejmu zwanego później Wielkim (1788-1792) i jego uchwałą podnoszącą liczbę armii do 100 tysięcy pojawiła się dla Kościuszki szansa kariery wojskowej. W związku z rozbudową sił zbrojnych został awansowany na stopień generalski i uzyskał pensję 12 tys. złotych rocznie. W 1791 r. uchwalona została Konstytucja 3 maja jako podstawa prawna zmian mających naprawić ustrój Rzeczpospolitej. Część zdrajców wystąpiła przeciw niej, zawiązując konfederację targowicką i wzywając do interwencji wojska rosyjskie. Naczelnym dowódcą wojsk koronnych został książę Józef Poniatowski (1763-1813), który doświadczenie zdobył w armii austriackiej. W tworzeniu armii pomagali mu Tadeusz Kościuszko, Michał Wielhorski, Józek Zajączek. Podczas wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. nazwanej także wojną w obronie Konstytucji 3 Maja, Kościuszko dowodził jedną z trzech dywizji koronnych. Podczas kampanii wojennej odznaczył się w bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca 1792) a w bitwie obronnej pod Dubienką (18 lipca 1792) wykazał kunszt inżyniera i fortyfikatora. Wojna zakończyła się klęską, król zgłosił akces do zdradzieckiej Targowicy, zaś Kościuszko przystąpił do konspiracji przeciw niej i jednocześnie podjął decyzję o emigracji na teren Saksonii, do Lipska i Drezna, gdzie powstał ośrodek przygotowujący powstanie. W Lipsku Kościuszko mieszkał dwa tygodnie, następnie udał się do Paryża aby uzyskać pomocy Francji dla planowanego powstania, ale  żadnych konkretnych zobowiązań nie uzyskał.

---

13 stycznia 1793 r. Prusy podpisały z Rosją porozumienie w sprawie drugiego rozbioru Polski. Zwołany 17 czerwca sejm grodzieński, z pewnymi oporami, ratyfikował układy rozbiorowe z dwoma państwami zaborczymi. Polska stała się krajem o powierzchni niewiele przekraczającej 200 tys. kilometrów kwadratowych, z ludnością liczącą około 4 milionów. Gospodarka i społeczeństwo były zrujnowane ekonomicznie i moralnie. Takiego zakończenia nie przewidywali nawet najzagorzalsi zwolennicy konfederacji targowickiej. Większość obywateli zrozumiała prawdziwe zamiary zaborców, a to stwarzało sprzyjający klimat do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość.

---

Po przyjeździe z Paryża do Drezna w czerwcu 1793 r., Kościuszko opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. W formie instrukcji trafiła ona do kraju, gdyż tu miały być przeprowadzone odpowiednie przygotowania. Krajowy ośrodek sprzysiężenia miał nieco odmienny plan działania. Przedstawiony on został Kościuszce we wrześniu 1793 w Podgórzu koło Krakowa. Generał stwierdził, iż przygotowania są słabo zaawansowane, a warunki wybuchu powstania jeszcze niezbyt sprzyjające i odroczył jego rozpoczęcie na czas bliżej nieokreślony.

Tymczasem sytuacja w kraju rozwijała się w niepomyślnym kierunku. Zapadła, wymuszona na Radzie Nieustającej, decyzja o znacznej redukcji wojska polskiego. W pierwszych dniach marca rosyjskie władze okupacyjne wpadły na trop warszawskiej organizacji spiskowej. Kolejni emisariusze z kraju przynosili do Lipska naglące wezwania. W tej sytuacji Kościuszko zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji mimo niewykonania jego instrukcji. Prawdopodobnie 15 marca wyruszył z Drezna do Krakowa.

insurekcja kościuszkowska

24 marca 1794 roku złożył Narodowi przysięgę i rozpoczął tym samym powstanie. Okazał się zdolnym organizatorem i pełnym charyzmy przywódcą. Już wkrótce doszło do konfrontacji z wrogiem. 4 kwietnia 1794 r.  pod Racławicami 4 tysiące żołnierzy i 1920 kosynierów stanęło twarzą w twarz z 2900 Rosjanami generała Tormasowa. Czas naglił, w pobliżu była większa formacja rosyjska, dowodzona przez gen. Fiodora Denisowa. Po 3 godzinach bitwy śmiały atak 320 kosynierów zdobył rosyjskie armaty. Tryumf był duży i posiadał olbrzymie znaczenie moralne. Po bitwie, już w Słomnikach Kościuszko wdziawszy chłopską sukmanę wykorzystał zwycięstwo racławickie do maksimum, do tego by uzyskać jak najwięcej chłopskich ochotników. Temu samemu służył Uniwersał Połaniecki z 7 maja 1794, łagodzący pańszczyznę dla ochotników i zapewniający opiekę rządu chłopom. Po przegranej bitwie pod Szczekocinami 6 czerwca 1794r., przedostał się Kościuszko  do Warszawy, gdzie dowodził udanie obroną stolicy. Klęska pod Maciejowicami 10 października 1794 i wzięcie Kościuszki do niewoli złamało ducha powstańców. Walki ustały w połowie listopada.

więzienie w Petersburgu i drugi wyjazd do Ameryki

Sam Kościuszko, mimo ran więziony był w Petersburgu. Zwolniony po śmierci Katarzyny II przez cara Pawła, pojechał do Ameryki, by odzyskać zaległy żołd i posiadłość ziemską. Dochód przeznaczył na wykup i uwolnienie niewolników. Po powrocie do Europy, rozmawiał z Napoleonem i carem Aleksandrem o przyszłości Polski. Nie podjął współpracy z żadnym z nich, gdyż jak słusznie uważał, sprawę Polski traktują instrumentalnie.

pobyt w Szwajcarii i pośmiertne losy

Pod koniec życia Kościuszko wyjechał do Szwajcarii, gdzie zmarł w Solurze (Solothurn) 15 października 1817 r. W domu, w którym zmarł znajduje się dziś jego muzeum.

Serce Naczelnika otrzymała córka gospodarzy Emilia Zeltner. „Gdy wyszła za mąż za księcia Morosiniego zabrała serce Kościuszki do posiadłości męża w pobliżu Mediolanu. Gdy przeprowadzili się do Vezzii zabrali serce Naczelnika ze sobą i złożyli w kaplicy rodzinnej. W tym czasie w Rapperswilu powstało Muzeum Narodowe Polskie, którego twórcy zabiegali o to by w 100. rocznicę Insurekcji kościuszkowskiej narodowa pamiątka stała się własnością Polski. W wyniku starań, popartych przez Giuseppe Verdiego i włoskiego poetę Ariggo Boito, w 1895 roku serce Kościuszki trafia do Rapperswilu, gdzie zostaje złożone w Muzeum Narodowym Polskim,  a później w specjalnie wybudowanej kaplicy-mauzoleum.

Tekst oparty na:
publikacji Andrzeja Zahorskiego Naczelnik w sukmanie, Kraków 1990
publikacji Tadeusza Korzona Kim i czem był Kościuszko? Kraków 19079
nocie biograficznej http://www.kopieckosciuszki.pl/pl/tadeusz-kosciuszko
nocie biograficznej https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Kościuszko
artykule http://nowahistoria.interia.pl/kartka-z-kalendarza/news-26-pazdziernika-1927-r-do-polski
-sprowadzono-urne-z-sercem-t,nId,1541658

Tadeusz Korzon Kim i czem był Kościuszko ?